ابن‌جزری شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن مجدالدیناِبْنِ جَزَری، ابوعبدالله‌محمد بن‌مجدالدین‌بن‌ابی‌اسحاق‌ابراهیم، معروف به ابن جزری و ملقب به شمس‌الدین (۶۵۸ -۷۳۹ق/ ۱۲۶۰- ۱۳۳۸م)، مورخ دمشقی است. ۱ - معرفیشرح حال جامع وی را ابومحمد قاسم ابن محمد برزالی از معاصران و دوستان نزدیک او نوشته است (ابن شرح حال در آخر کتاب تاریخ ابن جزری، نسخه مضبوط در کتابخانه کوپریلی ترکیه آمده و عباس عزاوی آن را در مجله مجمع العلمی العربی دمشق، شم ۱۹، ۱۹۴۴م، منتشر کرده است). [۱]
عزاوی عباس، «شمس‌الدین بن جزری و تاریخه»، ص ۵۲۴ -۵۳۰، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
به نوشته برزالی، ابن جزری در دمشق زاده شد و در بیرون دمشق درگذشت و در گورستان باب الصغیر به خاک سپرده شد. [۲]
برزالی، علم‌الدین، ج۱، ص ۵۲۵، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
اینکه ابن حجر [۳]
ابن حجر احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۲۷، به کوشش عبدالوهاب بخاری، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
می‌گوید وی در واسط درگذشته است، ظاهراً بی‌اساس است. ۲ - اساتیدابن جزری مقدمات علوم را در زادگاه خود فراگرفت و از عالمان آن دیار مانند: فخرالدین بن بخاری، تقی‌الدین بن واسطی، عزالدین فاروثی و دیگر شیوخ دمشق استماع حدیث کرد، سپس به قاهره و اسکندریه رفت و از دانشمندان آن دیار مانند شرف‌الدین دمیاطی، شهاب الدین ابرقوهی، شریف تاج‌الدین عراقی، تقی‌الدین بن دقیق العید و جز آنان حدیث شنید و استفاده کرد. [۴]
برزالی، علم‌الدین، ج۱، ص ۵۲۵، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
[۵]
ابن حجر احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۲۷، به کوشش عبدالوهاب بخاری، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۳ - قضاوتابن جزری سرانجام به زادگاه خود بازگشت و مدت ۶۰ سال در دمشق نزد قاضیان در محاکم قضایی به کار شهادت دادن پرداخت. [۶]
برزالی، علم‌الدین، ج۱، ص ۵۲۵، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
وی از بهترین شهود عادل به شمار می‌رفت [۷]
ابن عماد عبدالحی، شذرات الذهب، ج۶، ص۱۲۶، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
تا جایی که شهادت او بدون وجود شهود دیگر پذیرفته می‌شد؛ اما هنگامی که از طرف حکومت به او پیشنهاد شد که در تقویم املاک شرکت کند، سرباز زد و هرگز به خدمت دیوان در نیامد.۴ - مدح بزرگانبرزالی [۸]
برزالی، علم‌الدین، ج۱، ص ۵۲۵، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
وی را راستگو، عادل و امین دانسته و ذهبی [۹]
ذهبی محمد، ذیول العبر، ج۴، ص۱۱۴، به کوشش ابوهاجر محمد سعید، بیروت، ۱۴۰۵ق.
متدین و با وقار. صفدی [۱۰]
صفدی خلیل، اعیان العصر و اعوان النصر، ج۱۲، ص۱۹۰، نسخه خطی احمد ثالث، ترکیه، شم ۲۶۲۱.
نیز او را سلیم النفس و نیک گفتار، و ابن حجر [۱۱]
ابن حجر احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۲۵، به کوشش عبدالوهاب بخاری، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
دوستدار صالحان دانسته است. ابن جزری در دمشق به روایت حدیث پرداخت، اما از شاگردان او بجز فرزندانش مجدالدین و نصیرالدین (یا ناصرالدین محمد) [۱۲]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۸۶، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق.
که از او حدیث بسیار شنیده‌اند، [۱۳]
ذهبی محمد، ذیول العبر، ج۴، ص۱۱۴، به کوشش ابوهاجر محمد سعید، بیروت، ۱۴۰۵ق.
در منابع ذکری به میان نیامده است. صفدی [۱۴]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۲، ص۲۲، به کوشش س ددرینگ، استانبول، ۱۹۴۹م.
می‌گوید که در ۷۳۰ق/۱۳۳۰م ابن جزری به خط خود به وی اجازه داده بوده است. او گاهی شعر نیز می‌سرود، ولی اشعار او را بی‌مایه و متوسط دانسته‌اند. [۱۵]
صفدی خلیل، اعیان العصر و اعوان النصر، ج۱۲، ص۱۹۰، نسخه خطی احمد ثالث، ترکیه، شم ۲۶۲۱.
[۱۶]
ابن حجر احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۲۵، به کوشش عبدالوهاب بخاری، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۵ - آثارابن جزری کتابی در تاریخ داشته که به نوشته اغلب مورخان حاوی مطالب عجیب و غریب و عوامانه‌ای بوده است، [۱۷]
صفدی خلیل، اعیان العصر و اعوان النصر، ج۱۲، ص۱۹۰، نسخه خطی احمد ثالث، ترکیه، شم ۲۶۲۱.
[۱۸]
ذهبی محمد، ذیول العبر، ج۴، ص۱۱۴، به کوشش ابوهاجر محمد سعید، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۱۹]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۸۶، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق.
ولی برزالی [۲۰]
برزالی، علم‌الدین، ج۱، ص ۵۲۵، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
از تاریخ وی تمجید کرده و نوشته است که مطالبی در کتاب ابن جزری آمده است که در هیچ تاریخ دیگری نظیر آن را نمی‌توان یافت. از این کتاب به نامهای مختلف یاد کرده‌اند که به احتمال قوی همه آن‌ها نام اجزای متعدد کتاب بوده است. [۲۱]
بغدادی اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، ج۱، ص۲۱۲، استانبول، ۱۹۴۵م.
[۲۲]
دارالکتب المصریة، فهرس الکتب العربیة التی وردت للدار، ج۸، ص۵۳، قاهره، ۱۳۶۱ق م.
[۲۳]
جامعه، خطی، ج۲، ص۱۰۳.
۵.۱ - انتسابدر دائرة المعارف الاسلامیة [۲۴]
دائرة المعارف الاسلامیة، ذیل برزالی
این کتاب به برزالی نسبت داده شده است. این اشتباه که بروکلمان و برخی دیگر نیز بدان دچار شده‌اند، ظاهراً از آن‌جا سرچشمه گرفته که در اول کتاب آمده است: «قال البرزالی»، از این رو برخی گمان کرده‌اند که کتاب از برزالی است، در حالی که ابن جزری و برزالی هر دو از یکدیگر نقل کرده‌اند و در حقیقت در اینجا ابن جزری از برزالی نقل قول می‌کند. [۲۵]
عزاوی عباس، «شمس‌الدین بن جزری و تاریخه»، ج۱۹، ص۵۲۷، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
۵.۲ - بهره مورخانتاریخ ابن جزری مورد استفاده مورخان معاصر وی و پس از وی قرار گرفته است، از قبیل قطب الدین موسی بن محمد یونینی در ذیل مرآة الزمان [۲۶]
یونینی موسی، ذیل مرآة الزمان، ج۱، ص۳۶۳ به بعد، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.
محمد بن شاکر کتبی در فوات الوفیات، [۲۷]
کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۱، ص۳۳۰ به بعد، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۲۸]
کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۲، ص۷۲ به بعد، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
محمد بن رافع سلامی در تاریخ علماء بغداد، [۲۹]
سلامی محمد، تاریخ علماء بغداد، ج۱، ص ۲۱۲-۲۱۳، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
مقریزی در کتاب السلوک [۳۰]
مقریزی احمد، السلوک، ج۲، ص۹۵۲ ملحقات، به کوشش محمد مصطفی زیادة، قاهره، ۱۹۴۲م.
و برخی دیگر همچون مزی و ذهبی و برزالی. [۳۱]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۸۶، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق.
۵.۳ - محتوااز همه محتویات این کتاب دقیقاً آگاهی در دست نیست، اما قسمتهایی پراکنده از آن موجود است که بخشی از آن‌ها چاپ شده است. سخاوی [۳۲]
سخاوی محمد، الاعلان بالتوبیخ، ج۱، ص ۳۰۷، به کوشش ف روزنتال، ترجمه صالح احمد العلی، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
از تاریخ کبیر ابن جزری نسخه‌ای به خط خود او دیده بوده است. برخی از اجزای نسخ خطی کتاب بدین شرح است: ۵.۳.۱ - جواهر السلوک۱. نسخه‌ای به نام جواهر السلوک فی الخلفاء و الملوک، شامل حوادث سالهای ۶۸۹ - ۶۹۹ق/۱۲۹۰-۱۳۰۰م، که به شماره ۶۳۷۹ در کتابخانه ملی پاریس مضبوط است و گر چه آن را به ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن جوزی نسبت داده‌اند، ولی یقیناً از ابن جزری است، زیرا ابن جزری، چنانکه از تاریخ وفاتش (۵۹۷ق/۱۲۰۱م) به خوبی روشن است، پیش از حوادث سالهای مذکور درگذشته بوده است و احتمال اینکه کتاب منسوب به سبط ابن جوزی (د ۶۵۴ق/۱۲۵۶م) باشد نیز به همین دلیل مردود است. عکسی از این نسخه به شماره ۲۱۵۹ در تیموریه موجود است. [۳۳]
جامعه، خطی، ج۲، ص۱۰۴.
این نسخه را حبیب زیات در مجلة الآثار زحله لبنان در ۱۹۲۸م [۳۴]
بستانی ف، ج۲، ص۴۰.
و بار دیگر چنانکه عزاوی [۳۵]
عزاوی عباس، «شمس‌الدین بن جزری و تاریخه»، ج۱، ص ۵۲۸ به نقل از مجله لغة العرب، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
آورده، در مطبعة المحامی در زحله لبنان در ۴۲ صفحه با تعلیقاتی منتشر ساخته است. همین نسخه را یکی از مستشرقان به نام ژ. سواژه۱ با عنوان «تاریخ دمشق الجزری۲» در ۱۹۴۹م در پاریس به چاپ رسانده است. [۳۶]
جامعه، خطی، ج۲، ص۱۰۴.
[۳۷]
منجد صلاح‌الدین، معجم المورخین الدمشقین، ج۱، ص۱۴۶، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
۵.۳.۲ - قطعة من تاریخ۲. بخشی از تاریخ ابن جزری به شماره ۱۰۳۷ و با عنوان قطعة من تاریخ دولة الممالیک، شامل حوادث سالهای ۷۲۶- ۷۲۸ق/۱۳۲۶- ۱۳۳۷م در کتابخانه کوپریلی در ترکیه موجود است که از روی دست نویس مؤلف نوشته شده و تاریخ کتابت آن ۷۳۹ق است. در آخر همین نسخه است که شرح حالی از مؤلف به قلم علم‌الدین برزالی آمده است. [۳۸]
کوپریلی، خطی، ج۱، ص۵۳۰.
عکسی از این نسخه به شماره ۹۹۵ تاریخ، در دارالکتب مصر موجود است. [۳۹]
دارالکتب المصریة، فهرس الکتب العربیة التی وردت للدار، ج۸، ص۵۳، قاهره، ۱۳۶۱ق م.
[۴۰]
جامعه، خطی، ج۲، ص۱۰۴.
محمد قناوی از روی این نسخه عکسی نسخه‌ای در ۳ مجلد بازنویسی کرده که در ۱۳۵۳ق/۱۹۳۴م استنساخ آن به پایان رسیده است و همچنان در دارالکتب به شماره ۵۴۲۲ نگهداری می‌شود اسماعیل حقی ازمیری نسخه موجود را بعد از ترجمه به زبان ترکی در ۱۹۴۱م به چاپ رسانده است. [۴۱]
منشداوی خضیر عباس، مقدمه بر المختار من تاریخ ابن الجزری، ج۱، ص۵۲، به کوشش خضیر عباس محمد خلیفه منشداوی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۵.۳.۳ - حوادث الزمان۳. بخش دیگری از تاریخ ابن جزری در کتابخانه ملی پاریس با عنوان حوادث الزمان و انبائه و وفیات الاکابر الاعیان من ابنائه، در کتابخانه رباط به شماره ۱۹۴ [۴۲]
منجد صلاح‌الدین، معجم المورخین الدمشقین، ج۱، ص۴۴۴، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
و در کتابخانه عارف حکمت در مدینه به شماره ۴۳ تاریخ [۴۳]
کحاله عمر رضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، ج۱، ص۸۰، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
موجود است. گزیده‌ای نیز از تاریخ ابن جزری به انتخاب شمس‌الدین محمد بن احمد ابن عثمان ذهبی به نام المختار من تاریخ ابن الجزری شامل حوادث سالهای ۵۹۳ - ۶۹۸ق/۱۱۹۷- ۱۲۹۹م است و به خلافت الحاکم بامرالله (د ۷۰۱ق/۱۳۰۲م) دومین خلیفه عباسی مصر می‌رسد. این کتاب گویا ذیلی بر کتاب الروضتین، ابوشامه مقدسی است، چنانکه ذهبی نیز در مقدمة المختار به این نکته اشاره کرده است. [۴۴]
ذهبی محمد، المختار من تاریخ ابن الجزری، ج۱، ص ۶۱، به کوشش خضیر عباس محمد خلیفه منشداوی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن حجر احمد، الدرر الکامنة، به کوشش عبدالوهاب بخاری، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۲) ابن عماد عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۳) ابن کثیر، البدایة و النهایة، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق. (۴) برزالی، علم‌الدین، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م. (۵) بستانی ف. (۶) بغدادی اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۹۴۵م. (۷) جامعه، خطی. (۸) دائرة المعارف الاسلامیة. (۹) دارالکتب المصریة، فهرس الکتب العربیة التی وردت للدار، قاهره، ۱۳۶۱ق م. (۱۰) ذهبی محمد، ذیول العبر، به کوشش ابوهاجر محمد سعید، بیروت، ۱۴۰۵ق. (۱۱) ذهبی محمد، المختار من تاریخ ابن الجزری، به کوشش خضیر عباس محمد خلیفه منشداوی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۱۲) سخاوی محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش ف روزنتال، ترجمه صالح احمد العلی، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م. (۱۳) سلامی محمد، تاریخ علماء بغداد، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م. (۱۴) صفدی خلیل، اعیان العصر و اعوان النصر، نسخه خطی احمد ثالث، ترکیه، شم ۲۶۲۱. (۱۵) صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش س ددرینگ، استانبول، ۱۹۴۹م. (۱۶) عزاوی عباس، «شمس‌الدین بن جزری و تاریخه»، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م. (۱۷) کتبی محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م. (۱۸) کحاله عمر رضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. (۱۹) کوپریلی، خطی. (۲۰) مقریزی احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیادة، قاهره، ۱۹۴۲م. (۲۱) منجد صلاح‌الدین، معجم المورخین الدمشقین، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۲۲) منشداوی خضیر عباس، مقدمه بر المختار من تاریخ ابن الجزری، به کوشش خضیر عباس محمد خلیفه منشداوی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۲۳) یونینی موسی، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جزری»، ج۳، ص۱۰۳۱. |